Turkije weet zich geflankeerd door niet alleen instabiele, maar ook energierijke buren zoals Rusland, de Kaukasus, Iran en Irak. Vanuit geografisch perspectief levert dat goede mogelijkheden om een belangrijke spil te zijn voor de doorvoer van gas over land, met de EU als belangrijke klant. Europa heeft behoefte aan Turkije als leverancier, om zo de groeiende energievraag op te vangen en minder afhankelijk te zijn van Russisch gas. Met onder andere de Nabucco pijpleiding voor gas kan hieraan gehoor worden gegeven. Het Nabucco project is een van de priority projects van de Europese Commissie. Bij dit priority project en dus het geld dat daar naartoe gaat, kunnen echter drie relevante vragen gesteld worden. Ten eerste, hoe belangrijk is de Nabucco pijpleiding voor de energiezekerheid van Europa? Ten tweede, hoeveel macht geeft deze pijpleiding aan Turkije? Ten derde, beïnvloedt deze pijpleiding Turkije haar toetreding tot de EU?
Gas
Turkije vormt een kruispunt voor een scala aan toeleveranciers van olie en gas. De landen in de Kaukasus, met name Azerbeidzjan, en andere buurlanden van Turkije zoals Irak en Iran, hebben grotere energievoorraden, of toegang tot energie, via aangrenzende landen. Deze landen zijn overwegend minder stabiele of hebben matige relaties met Europa en/of Turkije. De functie van transitieland voor energie levert Turkije veel macht en geld op, immers zij kan zelf gebruik maken van de energie en draait aan de knoppen voor de toevoer. Zodra deze landen via Nabucco kunnen leveren, is er een grote keuzemogelijkheid en denkt de EU een stabiele, gestage gastoevoer te hebben. Die toevoer kan bovendien extra gezekerd worden door Turkije toe te laten in de Europese Unie. Het Nabucco project speelt daar een rol in.(1)
Veel gas komt momenteel vanuit Rusland. Turkije zou nieuwe bronnen kunnen aanboren
(Klik op de kaart voor een vergroting)
Er is reeds een aantal verbindingen voor olie en gas via Turkije, zoals de Baku-Tiblisi-Ceyhan oliepijpleiding(BTC) in 2005, de Blue Stream (vanuit Georgie en Rusland) en de Baku-Tiblisi-Erzurum (BTE) gas pijpleiding. Daaraan wordt binnenkort de Nabucco pijpleiding toegevoegd (2015), die het gas van de BTE tot aan Duitsland brengt vanuit Azerbeidzjan, Turkmenistan en mogelijk zelfs Irak en Iran. Als grote concurrent heeft Rusland plannen voor de South-stream, een pijpleiding door de Zwarte zee via Bulgarije naar Griekenland. Daarmee hoopt zij de plannen voor Nabucco af te kunnen snijden. Bovendien wordt er ook gewerkt aan de zogenaamde Nord-stream, een pijpleiding door de Baltische zee van Rusland naar Duitsland.
Europa is de belangrijke afnemer van gas voor Turkije. Europa wil haar gas toevoer diversifiëren, wat in een stroomversnelling gekomen na het conflict tussen Georgië en Rusland, en de gasprijs ruzie tussen de Ukraine en Rusland. Ook neemt de inheemse gasproductie in Europa af. Redenen genoeg om op zoek te gaan naar nieuwe gasbronnen.
In totaal heeft Europa via de belangrijkste gas pijpleidingen een import capaciteit van 430 billion cubic metres (bcm).(2) Momenteel heeft Turkije een inkomende capaciteit van 37 bcm, waarvan 16 bcm vanuit Rusland. Rusland heeft bijna de helft aan toeleverende capaciteit, namelijk 206 bcm (incl. de transitie via Turkije), waarvan bijna ¾ via de Soyuz pijpleiding, Ukraine gaat. Dit is exclusief de leverantie van LNG via schepen. De Nabucco pijpleiding heeft een capaciteit van 31.7 bcm, 7% van de huidige totale capaciteit van Europa en 15% van de toevoer via Rusland. De capaciteit moet groeien naar 80 bcm. De afhankelijkheid van Russisch gas na het realiseren van Nabucco neemt af met een kleine 3 procentpunt.
Nabucco in Turkije geeft toegang tot buurlanden met grote gas voorraden
Het is van belang om onderscheid te maken tussen Liquified Natural Gas (LNG) en gas dat via pijpleidingen wordt vervoerd. LNG kan via schepen vervoerd worden en is in die zin flexibeler, mits er laad en los terminal zijn voor de schepen. Het ligt in de verwachting dat het belang van LNG zal verdrievoudigen en het belang van pijpleidinggas vrijwel gelijk blijft.(3) LNG kan in principe van over de gehele wereld naar Europa worden ingescheept. Momenteel wordt er ongeveer 60 bcm per jaar Europa ingevoerd en zijn er op diverse locaties LNG terminals in aanbouw. Onder andere in de haven van Rotterdam (Gate terminal) met een capaciteit van 8-12 bcm.Turkse politiek
Turkije heeft een geschiedenis van een wisselende focus op Europa en de (islamitische) ooster- en zuiderburen gehad. Die tweeledigheid is ook binnenshuis terug te vinden. De sterkste ommekeer in focus van Islam op het Westen en Europa is geweest ten tijde van Kemal Ataturk die in 1923 de Turkse republiek uitriep. Ataturk stond voor een seculiere republiek met een nationalistisch karakter. Het leger, geleid door de Turkse elite, is in deze altijd een grote steunpilaar geweest en heeft middels diverse coupes de laatste decennia gegarandeerd dat er geen sterk religieuze politiek kon worden bedreven. Onder andere middels de Nationale Veiligheidsraad en de (indirecte) controle van grote, voormalige staatsgestuurde bedrijven wist het leger grote invloed te houden. De laatste jaren is die macht tanende vanwege onder meer de mogelijke toetreding tot de Europese Unie, die een geringere invloed van het leger wenst. Daarnaast wordt de kentering gestuurd door de opkomst van de zogenaamde Anatolische middenklasse. Deze heeft de regerende AK Partij (AKP) aan de macht geholpen sinds 2001. Deze partij heeft een sterk religieuze inslag, maar heeft ook veel werk gemaakt van het verder democratiseren van Turkije om zo te kunnen voldoen aan de toetredingseisen van de EU. De AKP is min of meer ontstaan uit voorgaande politiek islamitische partijen.
Met het aantreden van de AKP in 2001 en de jarenlange gesprekken over een mogelijke toetreding van Turkije tot de Europese Unie, is een merkwaardige situatie ontstaan. De meer westers georiënteerde, kemalistische elite, raakt verder weg van de wens om zich te verbinden met de EU. Gaandeweg de ontmanteling van de machtige staatsbedrijven vanaf de jaren 90 waarin zij invloedrijk was zien zij hun macht alleen maar meer afnemen. Daarnaast vreest zij dat de door de EU gesteunde AKP met haar religieuze achtergrond Turkije teveel verandert naar een model dat meer lijkt op de situatie voordat Ataturk de republiek stichtte.
De meer religieuze middenklasse, die met het regeren van de AKP niet alleen de economische, maar ook politieke macht bezit, is veel meer geneigd om tot de EU toe te treden. Onder deze middenklasse bevinden zich veel ondernemers die met hun bedrijven de laatste jaren een enorme groei hebben doorgemaakt, dankzij een economische en technologische modernisatie. Opvallend is dat deze los staat van de gebruikelijke culturele modernisatie. Deze middenklasse voelt zich verbonden met de Islam, en heeft haar wortels veelal in het Anatolische platteland. Toetreding tot de EU zou de economische en technologische ontwikkeling versterken en grote handelsvoordelen kunne opleveren. Waar verwacht zou worden dat de seculiere groepringen toenadering tot de EU zoeken, lijkt er een paradox te ontstaan en ziet een overwegend islamitisch deel van de bevolking kansen bij lidmaatschap van de EU.
Recentelijk lijkt Turkije de banden met zijn islamitische buren te versterken. Dit blijkt uit de toenadering tot Syrië en rivaal Iran (waarmee zij echter ook een rol als einzelgänger delen in de islamitische wereld). Daarnaast blies het de militaire oefeningen met Israel af in oktober 2009 als veroordeling van het geweld in Gaza en verloopt de toetreding tot de EU de laatste jaren moeizaam. Deze ontwikkelingen leveren veel goodwill bij islamitische landen en versterkt de brugfunctie van Turkije naar het Midden Oosten alsook de relatie met de directe buurlanden.
Turkije lijkt zichzelf opnieuw gevonden te hebben en wil een belangrijke regionale speler worden en een sleutelpositie in de energiewereld innemen. In plaats van een reactieve internationale politiek bedrijft ze nu een proactieve politiek. Ahmet Davutoglu, de nieuwe Turkse minister van buitenlandse zaken bevestigt dat in het volgende: "Ankara's potential for exerting a positive influence on the region," he emphasises, "is one of the main advantages to be gained by collaboration between the EU and Turkey on foreign policy. The EU is already a motor driving the process of change in Turkey and together the EU and Turkey could become a motor for transforming the entire region."
Conclusie
Het realiseren van Nabucco zal veel tijd in beslag nemen en brengt een grote investering met zich mee. De doorvoer in relatie tot alternatieven zijn echter slechts enkele procenten. Desalniettemin is het een waardevolle uitbreiding van gas leveranciers. Als mogelijkheid wordt genoemd dat een nationalistisch Turkije dit als wapen kan gaan hanteren, vergelijkbaar met hoe de Oekraïne en Wit Rusland dit ook trachten te doen. Met de verwachte toename in investeringen in LNG terminals en de toch geringere bijdrage in capaciteit van Nabucco in vergelijking met de doorvoer door Oost Europa moeten dit argument niet te zwaar gewogen worden. Europa wint met name een extra leverancier, die het, als het er echt op aan komt, ook wel weer kan missen. Om dezelfde redenen zal deze pijpleiding ook geen duidelijk effect mogen hebben op de toetreding van Turkije tot de EU. In dit specifieke geopolitieke debat rondom de toetreding van Turkije mag energie deze keer een bijrol spelen.
(1) Bron: Diverse persberichten EU, o.a. 30-3-2009, Andris Piebalgs, Europees commissaris energie
(2) Bron: Wood Mackenzie, juli 2009
(3) Bron: Wood Mackenzie 2009
